Yalan haber, doğru haber izlenimi veren ancak aslında yanlış veya yanıltıcı bilgiler içeren haber anlamına gelir. Yalan haberler genellikle iki kategoriye ayrılır:
Yanlış bilgilendirme yeni bir olgu değildir. “yalan haber” terimi ilk olarak 19. yüzyılda kullanılmıştır ancak internet ve sosyal medya, bu tür haberlerin ortaya çıkma ve yayılma biçimini değiştirmiştir. İnternet öncesinde, insanların ana haber alma kaynağı gazetelerdi ve gazetecilerin uyması gereken sıkı mesleki kurallar vardı. İnternet, nispeten daha düşük editörlük veya düzeltme standartlarıyla, haber ve bilgi yayınlamanın, paylaşmanın ve tüketmenin yeni yollarını sundu. Birçok kişi artık haberleri sosyal medya ve diğer çevrimiçi kaynaklardan alıyor. Ancak hangi haberlerin güvenilir olduğunu, hangilerininse yanlış olduğunu belirlemek her zaman kolay değil.
Haberleri oluşturanların motivasyonuna bağlı olarak farklı yalan haber türleri vardır. Örneğin:
Sansasyonel haberler ilgi çeker, tuhaf veya çılgınca hikâyeler ve üzerinde oynanmış görüntüler tıklama ve paylaşım sayılarını artırır. Tık tuzağı, web sitesi ziyaretçilerinin sayılarının artırılması ve web sitesi sahipleri için reklam gelirinin yükseltilmesi amacıyla kasıtlı olarak tasarlanmış haberleri ifade eder ve bu tür haberlerde genellikle gerçeklik ve doğruluk dikkate alınmaz.
Bu, kitleleri yanlış yönlendirme ve siyasi bir gündemi veya taraflı bir bakış açısını desteklemeye yönelik yalan veya manipüle edilmiş haberleri ifade eder.
Bazen gazetecilerin yayınlamadan önce tüm gerçekleri kontrol etmek için zamanı yoktur ve bu da haberlerde büyük hataların olmasına neden olur. Ancak güvenilir yeni kaynaklar bu haberlerdeki hataları düzeltir ve hata yaptıklarına okuyucularına karşı dürüst davranır.
Bazen bir haber büyük ölçüde doğru olsa da daha çok okuyucuyu habere tıklamaya teşvik etmek için sansasyonel veya yanıltıcı bir başlık seçilir. Bu durum yalan haberlerin ortaya çıkmasına yol açabilir; çünkü sosyal medyada genellikle yalnızca haberin başlığı ve az bir kısmı görünür ve bunlar hızla yayılır.
Gerçek bir haber kaynağı gibi davranmak suretiyle kitleleri kandırmak ya da yanlış yönlendirmek amacıyla sahte, uydurulmuş haberler vermek anlamına gelir.
Bazı yalan haberler sadece eğlence amacıyla yayınlanır. Örneğin, yergi amacıyla mizah, ironi veya abartı kullanılarak gündem ya da ünlü kişiler hakkında şakalar yapılabilir. Bu tür haberlerin amacı kitleleri yanlış yönlendirmek değildir, çünkü zaten ciddiye alınmak üzere hazırlanmamışlardır. The Onion ve The Daily Mash bu tür hiciv sitelerine örnek olarak verilebilir.
Bazı politikacıların, işlerine gelmeyen haberleri, aslında gerçek ve doğrulanmış olsalar bile “yalan haber” şeklinde niteleyerek reddetmesi de sık rastlanan bir durumdur. “Yalan haber” geniş kapsamlı bir terim olduğundan ve farklı kişiler için farklı anlamlara gelebildiğinden, bazı itirazlar söz konusu olabilir. 2018 yılında İngiliz hükümeti, yeterli ve anlamlı bir tanımının olmaması dolayısıyla bu terimin resmi belgelerde veya makalelerde kullanılmasını yasakladı. Bunun yerine, “ dezenformasyon” ve “yanlış bilgilendirme” terimlerinin tercih edildiğini açıkladı:
Yalan haberler genellikle, güvenilirlik kazanmak amacıyla kendilerine gerçek haber kaynağı süsü veren yalan haber web siteleri aracılığıyla yayılır. Yapılan araştırmalara göre sosyal medya, gerçek olmayan iddiaların gerçek haberlerden çok daha hızlı yayılmasını sağlıyor. Genellikle duygulara hitap etmek ve dikkat çekmek için tasarlanmış olduklarından, yalan haberler hızla yayılır. Bu nedenle genellikle öfke veya korku içeren tuhaf iddialar veya hikâyelerle doludurlar.
Sosyal medya akışları genellikle içerikleri doğruluklarına ya da araştırma ürünü olup olmadığına göre değil, etkileşim metriklerine (yani paylaşım ve beğenilme sıklığına) göre önceliklendirir. Bu yaklaşım, tık tuzaklarının, abartıların ve yanlış bilgilerin geniş kitlelere yayılmasına olanak tanıyabilir. Sosyal medya şirketleri yayıncı değil platform olarak görüldüğünden, geleneksel medya kuruluşlarıyla aynı yasal yükümlülüklere sahip değiller. Ancak bu durum siyasi ve yasal ortam geliştikçe değişmeye açık.
Sosyal medya botları, kaynaklarının güvenilirliğine bakmazsızın toplu bir şekilde makaleler üretip yaydıkları için yalan haberler yayabilir. Bot'lar çevrimiçi olarak sahte hesaplar oluşturabilir ve bu hesaplar daha sonra takipçi, tanınırlık ve itibar kazanır. Bu hesapların bazıları da özellikle yanlış bilgiler yaymak üzere programlanmıştır.
Troller, kasıtlı olarak tartışma başlatan veya kullanıcıları kızdırmayı amaçlayan internet kullanıcılarıdır ve yalan haberlerin yayılmasında da rol oynarlar. Bazen tüm bunları siyasi nedenlerle yapmak için para almalarına da rastlanır. Bu bağlamda, siyasi karar verme sürecine müdahale etmeye çalışan kurumsallaşmış trol gruplarını ifade etmek için bazen “troll çiftliği” veya “troll fabrikası” terimleri kullanılır.
Yalan haberlerde bazen deepfake kullanımı da görülür. Bunlar dijital yazılım, makine öğrenimi ve yüz değiştirme teknikleri kullanılarak oluşturulan sahte videolardır. Görüntüler, gerçekte hiç olmamış olayları veya eylemleri olmuş gibi gösteren yeni görüntüler oluşturmak için birleştirilir. Sonuçlar çok ikna edici olabilir ve bu tür videoların sahte olduğunun belirlenmesi oldukça zor olabilir.
Yalan Coronavirus haberleri
Covid-19 pandemisi, internet üzerinde dolaşan pek çok yanlış bilgi için verimli bir zemin sağladı ve kriz boyunca pek çok yalan haber örneği görüldü. 5G teknolojisinin virüsün yayılmasıyla bağlantılı olduğu iddiası sosyal medyada dolaşan yalan haberlerin inatçı bir örneğiydi; habere göre güya 5G teknolojisi bağışıklık sistemini baskılıyor ve virüs radyo dalgaları yoluyla iletiliyordu. Bu iddialar elbette doğru değildi ve sürekli olarak resmi kaynaklar tarafından çürütüldü ancak yine de yaygın bir şekilde paylaşıldı.
2016 ABD başkanlık seçimi
Yalan haberler ve yanlış bilgilendirmeler, 2016 yılında ABD’de yapılan seçimler sırasında büyük bir sorun haline geldi ve siyasi yelpazenin her tarafında da yanlış ve yanıltıcı iddialar ortaya çıktı. Yapılan bir analizde, seçimlerde çıkan yalan haberlerin büyük bir kısmının, ne kadar aşırı taraflı hikâyeler üretilirse o kadar fazla insanın tıkladığı ve paylaştığı ve dolayısıyla o kadar fazla para kazanılacağını keşfeden Makedonya'daki gençler tarafından üretildiği iddia edildi.
Boston Maratonu bombalaması
2013 yılında Boston Maratonunun bombalanmasının ardından, bombalamanın ABD hükümeti tarafından kasıtlı olarak düzenlendiğine dair asılsız iddialar dolaşıma girdi. Dünyanın dört bir yanındaki birçok terör olayının ardından genellikle bir sürü komplo teorisi ortaya çıkar. Bunların “yanıltma harekâtı” operasyonları olduğu, yani devlet tarafından bizzat ya da suçun başkaları üzerinde yıkılması ya da diğer faaliyetleri örtbas etmesi için dolaylı olarak gerçekleştirilmiş olduğu iddiaları oldukça yaygın olarak gündeme gelen klişelerdir.
En seksi erkek Kim Jong-un?
2012 yılında, mizah web sitesi Onion, Kuzey Koreli diktatör Kim Jong-un'un hayatta olan en seksi adam seçildiğini iddia eden bir makale yayınladı ve “bu yürek hoplatan Pyongyanlının her kadının rüyası” olduğunu iddia etti. Bazen mizah amaçlı haberler farklı kültürlerde yanlış algılanıp ciddiye alınabiliyor; örneğin bu olayda Çin Komünist Partisi yayın organının internet sürümü bunu yaptı.
İnsanlar bazen verecekleri önemli kararları, örneğin bir seçimde kime oy vereceklerini veya hastalandıklarında hangi tıbbi tedaviyi tercih edeceklerini, okudukları haberlere göre belirleyebilir. Bu nedenle haberlerin güvenilir olması çok önemlidir. Yalan haberlerin tehlikeleri şunlardır:
Facebook ve diğer sosyal medya sitelerindeki yalan haberleri nasıl tanımlayacağınızı merak ediyor olabilirsiniz. Bir öğrenci olarak yalan haberlerden nasıl kaçınabilirim? Peki, yanlışlıkla yanlış bilgi paylaşmaktan nasıl kaçınabilirim? Yanlış bilgileri tespit etmek, yalan haber web sitelerini tanımak ve paylaşmadan önce düşünmek için on ipucu:
Yalan haberler, inananların kişilerin onları yeniden yayınlanması, yeniden tweet etmesi veya yanlış bilgi paylaşımının başka bir şekilde sürdürülmesine bel bağlar. Bir makalenin özgün olup olmadığından emin olmamanız durumunda, paylaşmadan önce durun ve düşünün. Çevrimiçi ortamda güvende olmanıza yardımcı olması için sizi korsanlardan, virüslerden, kötü amaçlı yazılımlardan ve diğer çevrimiçi tehditlerden koruyan Kaspersky Total Security gibi bir antivirüs çözümü kullanın.
İlgili Makaleler: